Ubezpieczenie mieszkania i domu należy do rodzaju ubezpieczeń dobrowolnych, których adresatem są osoby fizyczne posiadające określone prawo majątkowe związane z ubezpieczaną nieruchomością. Stosownie do treści art. 821 kodeksu cywilnego (k.c.), przedmiotem ubezpieczenia majątkowego może być każdy interes majątkowy, który nie jest sprzeczny z prawem i daje się ocenić w pieniądzu. Stąd też interesem majątkowym związanym z określonym prawem do rzeczy (w tym przypadku nieruchomości), które uprawnia do uzyskania statusu osoby ubezpieczonej będzie własność (art. 140 k.c.), użytkowanie wieczyste (art. 233 k.c.), użytkowanie, służebność, zastaw, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, hipoteka (art. 244 k.c.).
Przedmiotem umowy ubezpieczenia mieszkania i domu jak sama nazwa wskazuje są nieruchomości, takie jak domy lub stanowiące odrębny przedmiot własności lokale, a także pomieszczenia do nich przynależne (strychy, komórki, piwnice, suszarnie, garaże, etc). Standardem dla tych umów jest oferowanie ochrony ubezpieczeniowej w formie wariantowej. Zasadą dla ubezpieczeń mieszkań i domów jest podział na ubezpieczenie mienia w wartości rzeczywistej albo w wartości odtworzeniowej (zwaną także nową). W większości przypadków przy ubezpieczeniu nieruchomości stosuje się ubezpieczenie w wartości rzeczywistej. Oznacza to, że suma ubezpieczenia jest wartością stałą odpowiadającą aktualnej na dzień ubezpieczenia wartości rynkowej nieruchomości. W szczególności w/w wariant stosuje się do ubezpieczeń mieszkań i domów, które cechuje określony stopień zużycia technicznego. Wartość odtworzeniowa (nowa) jest natomiast związana z budynkami mieszkalnymi lub nowymi lokalami mieszkalnymi. Powyższy podział nabiera znaczenia na etapie realizacji praw z umowy ubezpieczenia, tj. likwidacji szkody i wyliczenia odszkodowania.
Przy wartości rzeczywistej ubezpieczyciele do określenia kosztów naprawy, stosują ustalony na podstawie oględzin bądź w oparciu o wiek nieruchomości stopień zużycia amortyzacji mienia. Natomiast w przypadku zniszczenia nieruchomości, ustalają jej wartość rynkową z dnia powstania szkody, która następnie jest przyjmowana jako kwota podlegająca wypłacie w odszkodowaniu. Przy ubezpieczeniu w wariancie wartości odtworzeniowej (nowej) amortyzacja nie jest uwzględniana, a wysokość odszkodowania odpowiada faktycznemu kosztowi doprowadzenia uszkodzonego mienia do stanu sprzed szkody. W przypadku zaś zniszczenia nieruchomości, przyznane odszkodowanie będzie odpowiadało wartości zakupu nowej nieruchomości o parametrach identycznych bądź zbliżonych do tej, w której powstała szkoda.
Umowy ubezpieczeń mieszkaniowych przewidują możliwość rozszerzenia ochrony ubezpieczeniowej na mienie ruchome znajdujące się wewnątrz ubezpieczonych pomieszczeń. Zasadą jest ubezpieczenie mienia ruchomego na tzw. sumy stałe. Oznacza to określenie przez strony umowy wartości nieruchomości i przyjęcie jej do umowy jako suma ubezpieczenia, czyli górna granica odpowiedzialności ubezpieczyciela. Rzadziej stosowane jest natomiast ubezpieczenie na tzw. pierwsze ryzyko. W takim przypadku suma ubezpieczenia jest także wartością stałą jednakże jej wysokość stanowi określona przez ubezpieczającego wysokość maksymalnej szkody w ubezpieczonym mieniu.
